بررسی سهام عادی، سهام ممتاز و اوراق مشارکت در بازار بورس ایران

بازار بورس به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد مدرن، بستری را برای تأمین مالی شرکت‌ها و فرصتی برای سرمایه‌گذاری افراد فراهم می‌آورد. در این بازار پویا، ابزارهای مالی متنوعی تحت عنوان “اوراق بهادار” معامله می‌شوند که هر یک ویژگی‌ها، مزایا و ریسک‌های خاص خود را دارند. شناخت دقیق این اوراق برای سرمایه‌گذاران، چه مبتدی و چه حرفه‌ای، امری ضروری است تا بتوانند با آگاهی کامل، بهترین تصمیمات را متناسب با اهداف و سطح ریسک‌پذیری خود اتخاذ کنند. در این مقاله، به بررسی جامع سه نوع اصلی اوراق بهادار رایج در بورس ایران، یعنی سهام عادی، سهام ممتاز و اوراق مشارکت، خواهیم پرداخت.

سهام عادی (Common Stock): سنگ بنای مالکیت در شرکت‌ها

سهام عادی متداول‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوع اوراق بهادار در بازار سرمایه است. هر برگه سهام عادی نشان‌دهنده بخشی از مالکیت یک شرکت سهامی عام است. دارندگان سهام عادی، به نسبت تعداد سهامی که در اختیار دارند، در مالکیت شرکت شریک بوده و از حقوق و مزایای خاصی برخوردار می‌شوند.

ویژگی‌های کلیدی سهام عادی:

حق رأی (Voting Rights): یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سهام عادی، اعطای حق رأی به سهامدار در مجامع عمومی عادی و فوق‌العاده شرکت است. این حق به سهامداران اجازه می‌دهد تا در تصمیم‌گیری‌های کلان شرکت، مانند انتخاب اعضای هیئت مدیره، تصویب صورت‌های مالی، افزایش سرمایه، و تغییرات اساسنامه، مشارکت داشته باشند. معمولاً هر سهم عادی یک حق رأی دارد.
دریافت سود سهام (Dividends): شرکت‌ها معمولاً بخشی از سود خالص سالانه خود را پس از تصویب در مجمع عمومی عادی سالیانه، بین سهامداران عادی تقسیم می‌کنند. میزان سود تقسیمی (DPS) به ازای هر سهم، به سیاست‌های تقسیم سود شرکت و عملکرد مالی آن بستگی دارد و هیچ تضمینی برای پرداخت آن وجود ندارد.
مسئولیت محدود (Limited Liability): مسئولیت سهامداران عادی در قبال بدهی‌ها و تعهدات شرکت، محدود به میزان سرمایه‌ای است که وارد شرکت کرده‌اند (یعنی ارزش اسمی سهامشان). در صورت ورشکستگی شرکت، طلبکاران نمی‌توانند برای وصول مطالبات خود به دارایی‌های شخصی سهامداران مراجعه کنند.
اولویت در دریافت دارایی‌ها پس از انحلال: در صورت انحلال شرکت، پس از تسویه کامل بدهی‌ها و پرداخت حقوق دارندگان اوراق قرضه و سهام ممتاز، باقیمانده دارایی‌های شرکت بین سهامداران عادی به نسبت تعداد سهامشان تقسیم می‌شود. این بدان معناست که سهامداران عادی در آخرین اولویت برای دریافت دارایی‌ها قرار دارند.
نقدشوندگی (Liquidity): سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، معمولاً از قابلیت نقدشوندگی بالایی برخوردار است، به این معنی که سرمایه‌گذاران می‌توانند به راحتی و با سرعت نسبتاً بالایی سهام خود را در بازار به فروش رسانده و به وجه نقد تبدیل کنند. البته میزان نقدشوندگی به عواملی چون اندازه شرکت، حجم معاملات و شرایط بازار بستگی دارد.
حق تقدم در خرید سهام جدید (Preemptive Rights): در صورتی که شرکت تصمیم به افزایش سرمایه از طریق انتشار سهام جدید بگیرد، سهامداران عادی فعلی معمولاً حق تقدم برای خرید این سهام جدید به نسبت تعداد سهام خود و با قیمت مشخصی را خواهند داشت. این امر به منظور حفظ درصد مالکیت سهامداران فعلی صورت می‌گیرد.

مزایای سرمایه‌گذاری در سهام عادی:

پتانسیل رشد و سودآوری بالا: قیمت سهام عادی می‌تواند در طول زمان افزایش یابد و سود قابل توجهی را نصیب سرمایه‌گذار کند. همچنین، دریافت سود نقدی سالانه نیز یکی دیگر از منابع درآمدی است.
مشارکت در مدیریت شرکت: از طریق حق رأی، سهامداران می‌توانند در اداره و آینده شرکت نقش داشته باشند.
پوشش در برابر تورم: در بلندمدت، سرمایه‌گذاری در سهام می‌تواند به عنوان سپری در برابر کاهش ارزش پول ناشی از تورم عمل کند.

معایب سرمایه‌گذاری در سهام عادی:

ریسک بالا: قیمت سهام عادی نوسانات زیادی دارد و تحت تأثیر عوامل مختلف اقتصادی، سیاسی و عملکرد خود شرکت قرار می‌گیرد. هیچ تضمینی برای بازدهی مثبت وجود ندارد.
عدم تضمین در پرداخت سود: پرداخت سود سهام به تصمیم هیئت مدیره و سودآوری شرکت بستگی دارد.
آخرین اولویت در زمان انحلال: در صورت ورشکستگی، سهامداران عادی آخرین گروهی هستند که ممکن است چیزی از دارایی‌های شرکت به آنها برسد.

سهام ممتاز (Preferred Stock): ترکیبی از سهام و اوراق قرضه

سهام ممتاز نوعی از اوراق بهادار است که ویژگی‌هایی مابین سهام عادی و اوراق قرضه (مانند اوراق مشارکت) دارد. دارندگان سهام ممتاز نیز جزو مالکین شرکت محسوب می‌شوند، اما معمولاً از برخی حقوق و مزایای متفاوتی نسبت به سهامداران عادی برخوردارند.

ویژگی‌های کلیدی سهام ممتاز:

دریافت سود ثابت یا شناور: مهم‌ترین ویژگی سهام ممتاز، دریافت سود سهام با نرخ از پیش تعیین شده (ثابت) یا بر اساس فرمولی مشخص (شناور) است. این سود معمولاً قبل از پرداخت سود به سهامداران عادی، به دارندگان سهام ممتاز پرداخت می‌شود.
اولویت در دریافت سود و دارایی‌ها: دارندگان سهام ممتاز در دریافت سود سهام و همچنین در بازپس‌گیری سرمایه خود در زمان انحلال شرکت، نسبت به سهامداران عادی اولویت دارند. یعنی ابتدا باید سود و اصل سرمایه سهامداران ممتاز پرداخت شود و سپس اگر چیزی باقی ماند، به سهامداران عادی می‌رسد.
معمولاً بدون حق رأی یا با حق رأی محدود: برخلاف سهامداران عادی، دارندگان سهام ممتاز معمولاً حق رأی در مجامع عمومی شرکت را ندارند یا حق رأی آنها محدود به شرایط خاصی (مثلاً عدم دریافت سود برای چند دوره متوالی) است. این یکی از دلایلی است که برخی آن را شبیه به اوراق قرضه می‌دانند.
قابلیت بازخرید (Callability): برخی از انواع سهام ممتاز، قابلیت بازخرید توسط شرکت صادرکننده را دارند. این بدان معناست که شرکت می‌تواند پس از تاریخ مشخصی و با قیمت معین، سهام ممتاز را از دارندگان آن بازخرید کند.
قابلیت تبدیل (Convertibility): برخی از سهام‌های ممتاز قابل تبدیل به سهام عادی هستند. این ویژگی به دارنده سهام ممتاز این امکان را می‌دهد که در صورت تمایل و تحت شرایط مشخص، سهام ممتاز خود را به تعداد معینی سهام عادی تبدیل کند و از مزایای رشد بالقوه سهام عادی بهره‌مند شود.
سهام ممتاز جمع‌شونده (Cumulative) و غیرجمع‌شونده (Non-cumulative): در سهام ممتاز جمع‌شونده، اگر شرکت در یک یا چند دوره مالی قادر به پرداخت سود سهام ممتاز نباشد، این سودهای پرداخت نشده انباشته شده و در دوره‌های بعدی، قبل از پرداخت هرگونه سودی به سهامداران عادی، باید به طور کامل به دارندگان سهام ممتاز پرداخت شود. در نوع غیرجمع‌شونده، سودهای پرداخت نشده از بین می‌روند.

مزایای سرمایه‌گذاری در سهام ممتاز:

ریسک کمتر نسبت به سهام عادی: به دلیل اولویت در دریافت سود و دارایی‌ها، ریسک سرمایه‌گذاری در سهام ممتاز معمولاً کمتر از سهام عادی است.
درآمد ثابت‌تر: پرداخت سود با نرخ مشخص، جریان درآمدی قابل پیش‌بینی‌تری را برای سرمایه‌گذار ایجاد می‌کند.
اولویت در زمان بحران مالی شرکت: در شرایط نامساعد مالی شرکت، احتمال دریافت سود و اصل سرمایه برای دارندگان سهام ممتاز بیشتر است.

معایب سرمایه‌گذاری در سهام ممتاز:

پتانسیل رشد محدود: برخلاف سهام عادی، پتانسیل افزایش قیمت سهام ممتاز معمولاً محدودتر است، زیرا سود آن ثابت یا دارای سقف مشخصی است.
عدم وجود حق رأی (غالباً): عدم مشارکت در تصمیم‌گیری‌های شرکت می‌تواند برای برخی سرمایه‌گذاران یک نقطه ضعف باشد.
حساسیت به نرخ بهره: مشابه اوراق قرضه، ارزش سهام ممتاز (به ویژه با سود ثابت) می‌تواند با تغییرات نرخ بهره در بازار، نوسان کند (رابطه معکوس).

اوراق مشارکت (Participation Bonds): ابزاری برای تأمین مالی پروژه‌ها

اوراق مشارکت نوعی اوراق بهادار بدهی است که به منظور تأمین مالی طرح‌های عمرانی، تولیدی، خدماتی و سایر پروژه‌های اقتصادی توسط دولت، شهرداری‌ها، شرکت‌های دولتی و خصوصی منتشر می‌شود. خریداران این اوراق در واقع به ناشر وام می‌دهند و در ازای آن، سود مشخصی را در فواصل زمانی معین و اصل سرمایه خود را در سررسید دریافت می‌کنند.

ویژگی‌های کلیدی اوراق مشارکت:

سود علی‌الحساب یا قطعی: اوراق مشارکت معمولاً دارای سود علی‌الحساب هستند که در فواصل زمانی مشخص (مثلاً هر سه ماه یا شش ماه) پرداخت می‌شود. در پایان دوره مشارکت و پس از محاسبه سود قطعی طرح، مابه‌التفاوت سود علی‌الحساب و سود قطعی (در صورت وجود) به دارندگان اوراق پرداخت می‌گردد. برخی اوراق نیز ممکن است سود قطعی ثابتی داشته باشند.
سررسید مشخص (Maturity Date): هر ورقه مشارکت دارای تاریخ سررسید معینی است که در آن تاریخ، ناشر موظف به بازپرداخت اصل مبلغ اسمی اوراق به دارندگان آن است.
ضامن (Guarantor): برای افزایش اطمینان سرمایه‌گذاران، انتشار اوراق مشارکت معمولاً با ضمانت یک بانک یا موسسه مالی معتبر یا خود دولت صورت می‌گیرد. این ضامن، پرداخت سودهای دوره‌ای و اصل مبلغ در سررسید را تضمین می‌کند.
قابلیت بازخرید پیش از سررسید (Early Redemption): برخی از اوراق مشارکت ممکن است تحت شرایطی خاص، امکان بازخرید پیش از موعد توسط ناشر یا فروش توسط دارنده در بازار ثانویه را داشته باشند.
معافیت مالیاتی: سود حاصل از برخی اوراق مشارکت (به ویژه اوراق دولتی) ممکن است از پرداخت مالیات معاف باشد که این امر جذابیت آن‌ها را افزایش می‌دهد.
قابلیت معامله در بازار ثانویه: بسیاری از اوراق مشارکت پس از عرضه اولیه، در بازار بورس یا فرابورس قابل معامله هستند، که این امر امکان نقدشوندگی آن‌ها را پیش از سررسید فراهم می‌کند.

مزایای سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت:

ریسک بسیار پایین: به دلیل وجود ضامن معتبر و پرداخت سودهای تقریباً تضمین شده، ریسک سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت بسیار کمتر از سهام است.
درآمد منظم و قابل پیش‌بینی: پرداخت سود در فواصل زمانی معین، جریان درآمدی ثابتی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند.
حفظ اصل سرمایه: در سررسید، اصل مبلغ اسمی اوراق به سرمایه‌گذار بازپرداخت می‌شود (با فرض عدم ورشکستگی ضامن).
مناسب برای افراد ریسک‌گریز: این اوراق گزینه مناسبی برای افرادی هستند که تحمل ریسک پایینی دارند و به دنبال یک سرمایه‌گذاری امن با بازدهی معقول هستند.

معایب سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت:

بازدهی پایین‌تر نسبت به سهام: معمولاً بازدهی اوراق مشارکت در بلندمدت کمتر از بازدهی بالقوه سهام است.
ریسک نرخ بهره: اگر نرخ بهره در بازار افزایش یابد، ارزش بازاری اوراق مشارکت با نرخ سود ثابت ممکن است کاهش یابد (برای فروش پیش از سررسید).
ریسک تورم: اگر نرخ تورم از نرخ سود اوراق مشارکت بیشتر باشد، قدرت خرید سرمایه‌گذار کاهش خواهد یافت (بازدهی واقعی منفی).

مقایسه جامع سهام عادی، سهام ممتاز و اوراق مشارکت

برای درک بهتر تفاوت‌ها و شباهت‌های این سه نوع اوراق بهادار، جدول زیر می‌تواند مفید باشد:

ویژگی	سهام عادی	سهام ممتاز	اوراق مشارکت
ماهیت	مالکیت	مالکیت (با ویژگی‌های بدهی)	بدهی (وام به ناشر)
حق رأی	دارد	معمولاً ندارد یا محدود	ندارد
سود	متغیر، وابسته به سود شرکت، بدون تضمین	ثابت یا شناور، اولویت بر سهام عادی	علی‌الحساب یا قطعی، تضمین شده توسط ضامن
اولویت در سود	پس از سهام ممتاز و دارندگان اوراق قرضه	قبل از سهام عادی، پس از اوراق قرضه	قبل از هر دو نوع سهام
اولویت در انحلال	آخرین اولویت	قبل از سهام عادی، پس از اوراق قرضه	قبل از هر دو نوع سهام
ریسک	بالا	متوسط	پایین
پتانسیل بازدهی	بالا	متوسط	پایین تا متوسط
نقدشوندگی	معمولاً بالا (بسته به سهم)	متوسط تا بالا (بسته به سهم)	متوسط تا بالا (بسته به اوراق)
سررسید	ندارد	ندارد (مگر قابل بازخرید یا تبدیل)	دارد

نکات مهم در انتخاب اوراق بهادار مناسب

انتخاب نوع اوراق بهادار برای سرمایه‌گذاری، یک تصمیم کاملاً شخصی است و به عوامل متعددی بستگی دارد:

اهداف سرمایه‌گذاری: آیا به دنبال رشد سریع سرمایه هستید (مناسب برای سهام عادی)، یا درآمد منظم و حفظ اصل پول (مناسب برای اوراق مشارکت و تا حدی سهام ممتاز)؟
میزان ریسک‌پذیری: تا چه حد توانایی پذیرش نوسانات بازار و احتمال زیان را دارید؟ افراد ریسک‌پذیرتر به سمت سهام عادی و افراد ریسک‌گریزتر به سمت اوراق مشارکت گرایش پیدا می‌کنند.
افق زمانی سرمایه‌گذاری: برای سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت، اوراق با درآمد ثابت ممکن است مناسب‌تر باشند. برای افق بلندمدت، سهام عادی پتانسیل بازدهی بیشتری دارد.
نیاز به نقدشوندگی: اگر احتمال می‌دهید به زودی به پول خود نیاز پیدا کنید، باید اوراقی با نقدشوندگی بالا انتخاب کنید.
تحقیق و تحلیل: قبل از هرگونه سرمایه‌گذاری، ضروری است که در مورد شرکت یا طرح مورد نظر، شرایط بازار و ویژگی‌های خاص اوراق بهادار تحقیق و تحلیل کافی انجام دهید. استفاده از خدمات مشاوران سرمایه‌گذاری معتبر نیز می‌تواند راهگشا باشد.

بازار سرمایه مملو از فرصت‌ها و چالش‌هاست. درک صحیح انواع اوراق بهادار مانند سهام عادی، سهام ممتاز و اوراق مشارکت، اولین گام برای ورود آگاهانه به این بازار و دستیابی به اهداف مالی است. هر یک از این ابزارها می‌توانند در سبد سرمایه‌گذاری (پرتفوی) یک فرد، نقش خاصی را ایفا کنند و تنوع‌بخشی به سبد، یکی از اصول کلیدی مدیریت ریسک و افزایش شانس موفقیت در بلندمدت است.

سوالات متداول (FAQ)

تفاوت اصلی سهام عادی و سهام ممتاز چیست؟مهم‌ترین تفاوت‌ها در حق رأی و نحوه پرداخت سود است. سهامداران عادی معمولاً حق رأی دارند و سود دریافتی آن‌ها متغیر و وابسته به عملکرد شرکت است. سهامداران ممتاز غالباً حق رأی ندارند (یا محدود است) اما در دریافت سود (که معمولاً نرخ ثابتی دارد) و بازپس‌گیری اصل سرمایه در زمان انحلال، نسبت به سهامداران عادی اولویت دارند.
اوراق مشارکت برای چه کسانی مناسب‌تر است؟اوراق مشارکت به دلیل ریسک پایین، درآمد نسبتاً ثابت و تضمین بازپرداخت اصل پول در سررسید (توسط ضامن)، برای افراد ریسک‌گریز، کسانی که به دنبال درآمد منظم هستند (مانند بازنشستگان) و افرادی که می‌خواهند اصل سرمایه خود را حفظ کنند، گزینه بسیار مناسبی محسوب می‌شود.
آیا سود سهام ممتاز تضمین شده است؟سود سهام ممتاز معمولاً با نرخ مشخصی تعیین می‌شود و شرکت متعهد به پرداخت آن قبل از سهامداران عادی است. با این حال، این پرداخت منوط به وجود سود کافی در شرکت است. اگر شرکت زیان‌ده باشد، ممکن است نتواند سود سهام ممتاز را نیز پرداخت کند. البته در نوع “جمع‌شونده” (Cumulative)، سودهای پرداخت نشده انباشته شده و در آینده پرداخت خواهند شد. اما “تضمین” به معنای مطلق، مشابه اوراق مشارکت که ضامن دارند، برای سهام ممتاز وجود ندارد مگر اینکه خود شرکت شرایط خاصی را اعلام کند.
در صورت ورشکستگی شرکت، وضعیت دارندگان انواع اوراق چگونه است؟در صورت ورشکستگی و انحلال شرکت، ابتدا بدهی‌های شرکت به طلبکاران (مانند بانک‌ها و دارندگان اوراق قرضه و مشارکت) پرداخت می‌شود. سپس، در صورت باقی ماندن دارایی، دارندگان سهام ممتاز در اولویت بعدی برای دریافت اصل سرمایه و سودهای معوقه خود قرار دارند. در نهایت، اگر چیزی باقی بماند، بین سهامداران عادی به نسبت تعداد سهامشان تقسیم خواهد شد. بنابراین، ریسک سهامداران عادی در این شرایط از همه بیشتر است.
کدام یک از این اوراق نقدشوندگی بالاتری دارد؟نقدشوندگی به عوامل مختلفی از جمله میزان عرضه و تقاضا، حجم معاملات روزانه و اعتبار ناشر بستگی دارد. به طور کلی، سهام عادی شرکت‌های بزرگ و فعال در بورس معمولاً نقدشوندگی بالایی دارند. اوراق مشارکت دولتی یا با ضمانت بانکی معتبر نیز به دلیل امنیت بالا، معمولاً از نقدشوندگی خوبی در بازار ثانویه برخوردارند. نقدشوندگی سهام ممتاز می‌تواند متفاوت باشد و به شرایط خاص آن سهم و میزان جذابیت آن برای سرمایه‌گذاران بستگی دارد.